Dawna katedra unicka, obecnie kościół parafialny - Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, wzniesiona w poł. XVIII w., stoi na miejscu cerkwi pod tym samym wezwaniem, fundowanej przez Daniela Romanowicza ok.1260 r., a rozebranej w I poł. XVIII w. Po przyjęciu w 1596 r., na soborze brzeskim, unii kościelnej, świątynia chełmska stała się katedrą obrządku greckokatolickiego. Piąty z kolei chełmski biskup unicki, Metody Terlecki (1629-48), po pożarze w 1640 r., odbudował ją, wprowadzając przy okazji nieduże zmiany. Po upływie niespełna 100 lat zaistniała potrzeba jej powiększenia. Toteż biskup Józef Lewicki (1710-30) podjął w 1711 r. prace remontowe, dobudowując nawę poprzeczną. Niestety, roboty te przeprowadzone zostały w sposób niesolidny, tak że już niedługo potem budynek groził zawaleniem. Następca Lewickiego, biskup Felicjan Wołodkowicz (1731-56) uznał, że obiekt nie nadaje się do remontu, zlecając jego całkowitą rozbiórkę i budowę na tym samym miejscu nowej, znacznie już większej świątyni. Prace rozpoczęto w 1735 r., a budowę w stanie surowym ukończono w 1756 r. W tym czasie na stolcu kurii chełmskiej zasiadał już biskup Maksymilian Ryło (1756-84). On też zakończył inwestycję i ufundował bogaty wystrój snycerski wnętrza świątyni, dzieło znanego lwowskiego art. Michała Filewicza.
Wzniesiona wg proj. Pawła Fontany katedra otrzymała wygląd właściwy dla zachodnioeuropejskiego baroku, upodabniając się całkowicie do świątyń rzymskokatolickich. Wnętrze także nie miało już cech cerkwi obrządku greckiego; nie było w nim ikonostasu, ani obrazów w stylu bizantyjskim. Za to wprowadzono chór muzyczny, konfesjonały oraz ołtarze (główny i 5 bocznych).
W 1802 r. wspaniała unicka świątynia została strawiona przez pożar, a jej kruszące się mury przez dłuższy czas stały nieruszane. Dopiero w 1827 r., za staraniem biskupa Ferdynanda Dąbrowy-Ciechanowskiego (1759-1818), kosztem skarbu Królestwa Polskiego, kościół katedralny został odbudowany.
Sklepione krypty grobowe pod prezbiterium i transeptem pochodzą zapewne z XIII w., mogą zatem kryć szczątki nie tylko biskupów chełmskich, ale być może także prochy księcia Daniela i jego następców, których pogrzebano w Chełmie.
Po kasacie w 1875 r. unii Rosjanie przekształcili katedrę na prawosławny sobór, wprowadzając do jej wystroju elementy właściwe dla stylu bizantyjsko-ruskiego. Wieże zwieńczono cebulastymi hełmami, a barokowym szczytom nadano formę mauretańskich łuków, zw. oślimi grzbietami. Wówczas też dobudowano przed głównym wejściem 4-kolumnowy, do dziś istniejący portyk. Po usunięciu z wnętrza dawnego wyposażenia, ściany i sklepienia pokryto polichromią utrzymaną w stylu bizantyjsko-ruskim.
Bazylika - widok frontowy 2Po wkroczeniu do Chełma w 1915 r. wojsk austriackich, w katedrze urządzono skład broni i amunicji, który przetrwał do 2 XI 1918 r., tj. do momentu rozbrojenia okupacyjnego garnizonu. W maju 1919 r. polskie władze przekazały katedrę duchowieństwu katolickiemu, jako że w regionie chełmskim nie było już w ogóle wyznawców obrządku greckokatolickiego. Gospodarzem świątyni został lubelski biskup infułat J. A. Jełowiecki, który jednak w 1920 r., wobec zbliżającej się ofensywy bolszewickiej, wyjechał do Lublina i już nie wrócił. Obiekt przejęli jezuici i uczynili z niego kościół zakonny, rozpoczynając prace zmierzające do przywrócenia katedrze jej wyglądu sprzed 1875 r. W 1935 r. na "Górce" została erygowana nowa parafia i świątynia przeszła w ręce księży świeckich. Renowację zabytku zakończono w 1938 r. (pracami kierowali lubelscy architekci K. Szretter i J. Siennicki), usuwając wszystkie obce naleciałości. Pozostawiono jednak portyk, na wierzchu którego zamiast tympanonu, urządzono taras otoczony balustradą, dostosowując go do odprawiania mszy polowych.
Zamierzano też ozdobić wnętrza kościoła malowidłami. Z inicjatywy Funduszu Kultury Narodowej w 1935 r. rozpisano konkurs. Pierwszą nagrodę otrzymał art. malarz Felicjan Szczęsny Kowarski. Do realizacji zamierzenia jednak nie doszło wobec braku pieniędzy (kartony jego autorstwa i projekty Jana Sokołowskiego oraz Witolda Millera przechowywane są w archiwum parafialnym).
W maju 1940 r. niemieckie władze okupacyjne oddały katedrę wraz z całym zespołem na Górce Ukraińcom. W listopadzie tego samego roku została ustanowiona prawosławna diecezja chełmsko-podlaska. Wkrótce po wyzwoleniu, 24 VIII 1944 r., decyzją PKWN katedra chełmska przekazana została katolikom.
Katedra pounicka jest obiektem późnobarokowym, typu bazylikowego, rozplanowana na rzucie krzyża łacińskiego, trójnawowa, z transeptem i 2 wieżami od frontu oraz kopułą na bębnie zwieńczoną latarnią. Do jej wnętrza prowadzi troje drzwi z portalami przykrytymi naczółkami. Część środkowa fasady poprzedza kolumnowy portyk i wieńczy barokowy szczyt. Wieże ozdobione są narożnymi kolumnami i przykryte łamanymi hełmami.
Na uwagę zasługuje forma krzyży wieńczących hełmy wież. Na wysmukłych berłach z kulami u podstaw umieszczone są krzyże z półksiężycami. Ten symbol mówi rzekomo o triumfie chrystianizmu nad islamem, jednakże jego geneza i pochodzenie nie jest jasne. Znak ten ma pochodzić z czasów wczesnego chrześcijaństwa i symbolizować wyższość ducha nad materią. Wiadomo tylko, że rozpowszechniony został na prawosławnym Wschodzie i przyjęty przez katolicyzm na kresach, na pograniczu etnicznym. W centralnej i zach. Polsce nie spotyka się tego symbolu.
Uwzględniając szczególną cześć, jaką wierni darzą obraz Matki Boskiej i chełmskie sanktuarium, papież Jan Paweł II nadał świątyni na Górce w 1988 r. zaszczytny tytuł bazyliki mniejszej.